Áttu ekki örugglega árskort?

Erró

Kjarval

Ásmundur Sveinsson

Skúlptúrar Rögnu frá níunda áratugnum byggjast á ýmsum tilsniðnum náttúruefnum sem hún raðar upp í sýningarsölum. Þar má nefna hraungrýti, torf og hör. Verkin endurspegla mörk hins náttúrulega og manngerða og skírskota gjarnan til sögu húsagerðar eða arkítektúrs.Síðustu áratugi hefur Ragna einkum fengist við innsetningar þar sem hún vinnur beint á veggi sýningarsala. Sem fyrr notast hún við náttúruleg hráefni, svo sem hraun, vikur, sand, leir, salt og skeljasand. Verk hennar verða til í samspili ófyrirséðra ferla eða hendinga innan afmarkaðra ramma sem hún ákvarðar í takt við umhverfið. 

Landnám er ljósmyndaröð sem Pétur Thomsen hefur unnið að í nokkur ár. Þar er sjónum beint að landsvæðum sem hefur verið raskað og breytt með einum eða öðrum hætti, til að mynda með landnýtingu, námavinnslu, skógrækt, jarðrækt og vegagerð. Ljósmyndirnar eru teknar að næturlægi en ljósmyndarinn lýsir landið upp með flassi til að afmarka sviðið. Við það fá myndirnar á sig vissan eftir-heimsendablæ, þar sem svartur himininn gefur til kynna yfirvofandi vá.

Erfið en þroskandi reynsla varð kveikjan að verkum á sýningunni „Það þarf að kenna fólki að deyja“ í Neskirkju árið 2021. Sýninguna vann Hallgrímur eftir að faðir hans lést, en Hallgrímur sat löngum hjá honum á spítalanum síðustu vikurnar.  

Frá árinu 1964, þegar Erró fór í sína fyrstu ferð til New York, hóf hann að gera undirbúningsklippimyndir að öllum málverkum sínum. Í þeim stillti hann saman „myndum heimsins“ sem áttu ólíkan uppruna í tíma, rými og menningarlegu samhengi.Heimkoma frá Bandaríkjunum-röðin byggir á klippimyndum þar sem eftirmyndir af frægum evrópskum málverkum eru sameinaðar táknmyndum úr bandarískri fjöldamenningu, einkum auglýsingum og teiknimyndasögum. Fyrir málverkið Refurinn stóri nýtti Erró sér Les Femmes d‘Alger (1955) eftir Picasso, sem var hnyttin endursköpun hans á meistaraverki Eugène Delacroix, Femmes d‘Alger dans leur appartement (1834). Erró skaut fígúrum úr teiknimynd Walt Disney, The Sword in the Stone (1963) glettnislega inn í ýmsa hluta litríks verks Picassos – þar á meðal riddaranum Ector og uglunni Arkímedesi. Teiknimyndin byggði á ævintýrinu The Sword in the Stone (1938) eftir T.H. White.Á sjötta og sjöunda áratugnum sneri Picasso sér að því að endurtúlka meistaraverk fortíðarinnar af kaldhæðni og hnyttni. Í Refurinn stóri tekur Erró tilvísanirnar skrefi lengra með því að má á kátlegan hátt út mörk hámenningar og dægurmenningar.

Þegar Erró kom til Parísar árið 1958 blasti við honum listasena sem einkenndist af líflausri abstraksjón sem þjónaði sem lítið meira en skraut. Sem talsmaður listar sem tekst á við samtímann á djúpstæðan hátt, hafnaði hann þessari stefnu og svaraði með röð verka í myndaröðinni Listheimurinn (1959), þar sem hann beitir hnyttinni gagnrýni á listrænt stöðnunarástand samtímans. Í Skóli New-Par-Yorkís beitir Erró háði til að gera gys að rúmfræðilegri abstraksjón og „Action Painting“, og notar til þess risaeðlu – viðeigandi myndlíkingu fyrir aldauða. Hann beinir spjótum sínum að þekktum fulltrúum École de Paris og abstrakt-expressjónisma, þar á meðal Herbin, Mathieu, Hartung, de Kooning og Pollock. Með vélrænum fígúrunum vinstra megin hafnar Erró bæði tilfinningalegri ofgnótt óformlegrar listar og stífum formúlum rúmfræðilegrar málverkatækni.Þetta háðslega verk á sér samsvörun í La Banale de Venise (1956) eftir síleska listamanninn Roberto Matta, vin Errós, sem á gamansaman hátt gagnrýnir Feneyjatvíæringinn. Saman mynda þessi verk djarfa og ósvífna áskorun við ríkjandi listrænar hefðir síns tíma.

Árið 1971 var Erró í DAAD listamannadvöl í Berlín og sýndi verk sín í André-galleríinu. Berlin-myndaröðin, sem mótast bæði af persónulegu áfalli listamannsins og pólitísku spennuástandi þess tíma, fangar sundurslitna sjálfsmynd borgarinnar. Með ýktum og afskræmdum myndum sem minna á háðsádeilur Georges Grosz, lykilmanns í expressjónisma og dadaisma Berlínar, skapar Erró verk með sterkum tilvísunum í listheim þess tíma.Í Hvað kom fyrir Baby Jane byggir Erró upp óreiðukennda og ögrandi myndræna frásögn, þar sem mannlegir blendingar, dularfull dýr og ósamræmanlegir hlutir fléttast saman með alþjóðlegum skírskotunum. Hann er undir áhrifum frá súrrealisma, popplist og expressjónisma og sameinar myndir úr dægurmenningu við óvæntar tengingar og afskræmingar og skapar þannig samsetningu sem kraumar af sálfræðilegri spennu. Titill verksins, innblásinn af kvikmynd frá 1962 um eitrað systkinasamband, speglar ástand Berlínar árið 1971, kæfandi stemninguna í borginni og ytri öflin sem mótuðu örlög hennar í miðju kalda stríðinu. Rifillinn sem tengir konurnar tvær er öflug táknmynd óumflýjanlegra átaka og sýnir þá hættulegu stöðu sem borgin var í, klofin milli skiptingar og hugmyndafræðilegra átaka.

Erró notar ekki tölvur og einungis er hægt að ná í hann í gegnum hefðbundna símalínu – áður fyrr jafnvel með faxi. Tækninotkun hans er í lágmarki og þótt hann hafi stundum notað myndir af netinu hefur hann aldrei reitt sig á vefinn til að finna eða skapa myndefni. Í staðinn vinnur hann með prentaðar myndir sem aðrir hafa útvegað.Erró fjallar sjaldan um þróun upplýsingatækni í verkum sínum en verkið Tölvusjúklingurinn er sjaldgæf undantekning. Málverkið er frá 1995 og byggir á vatnslitamynd sem aftur var gerð eftir klippimynd frá 1993, á tímabili þegar tölvur og internetið voru í örri þróun. Eftir á að hyggja má túlka verkið sem forspá um sívaxandi innlimun samfélagsins í stafrænan veruleika, langt áður en hann varð allsráðandi.Í verkinu speglar Erró firringu mannsins í gegnum tækni með skoplegri myndmálstúlkun sem sækir innblástur í teiknimyndamenningu. Við sjáum jakkaklæddan mann fullkomlega upptekinn af tölvunni sinni. Á skrifborðinu liggur mynd af honum sjálfum, sem undirstrikar þema endurtekningar og stafrænnar fjötrunar. Fyrir ofan hann trónir skelfileg vera, klofin í tvær andstæður – annars vegar kvíða, hins vegar árásargirni. Er þessi ógæfulega vera ytri ógn sem maðurinn tekur ekki eftir í tölvufíkn sinni, eða er hann sjálfur höfundur eigin martraðar?

Þann 17. janúar 1968 var opnuð sýning í Blumenthal-Mommaton galleríinu í París þar sem fimmtán listmálarar tóku þátt með því að endurtúlka sömu ljósmyndina. Myndin, sem tekin var af Marc Riboud (1923–2016), einum þekktasta Magnum-ljósmyndara Frakka, sýndi fólk í sumarleyfi njóta rólegheita við sölubás á strönd.Erró hélt þremur sólbekkjum í forgrunni verksins, en umbreytti annars saklausri senu í átakanlega ofbeldisfulla mynd sem hann nefndi Frí í Ísrael. Þar má sjá kunnuglegar persónur eins og Lenín, fyrrum leiðtoga Sovétríkjanna, og Lyndon B. Johnson, forseta Bandaríkjanna, ásamt kvenpersónu úr verki Picassos og ónafngreindum fígúrum sem tákna ótta, þjáningu, veikindi og dauða. Í bakgrunni bætist við ögrandi satíra í formi Little Annie Fanny, glæsilegrar ljóshærðar teiknimyndapersónu sem var sköpuð af Harvey Kurtzman og Will Elder. Ævintýri hennar, sem birtust í tímaritinu Playboy, voru ádeila á bandarískt samfélag.Verkið Frí í Ísrael verður að skoða í samhengi við alþjóðlega pólitíska stöðu þess tíma, sérstaklega við átök á milli araba og Ísraela – einkum sex daga stríðið sem háð var í júní 1967 milli Ísraels annars vegar og arabaríkjanna Egyptalands, Sýrlands og Jórdaníu hins vegar. En átökin náðu langt út fyrir Mið-Austurlönd. Ísrael varð leikvöllur kalda stríðsins, þar sem bæði Sovétríkin og Bandaríkin höfðu mikilvæg hernaðarleg og pólitísk hagsmunatengsl.

Verk Errós einkennast oft af samruna klassískrar listar og mynda úr dægurmenningu. Hann hafnar aðgreiningu í há- og lágmenningu og trúir því að allar myndir eigi skilið athygli. Í Heimkoma frá Bandaríkjunum (1964) stillir hann djarflega saman sjónrænum áhrifum úr bandarískum teiknimyndasögum og evrópskum meistaraverkum og ögrar þannig hefðbundnu listrænu stigveldi. Í Stór tár fyrir tvo stefnir Erró saman Weeping Woman (1937) eftir Picasso – kröftugri táknmynd borgarastríðs og þjáningar, þar sem sársaukinn er magnaður með því að rífa andlitið og sundra formunum — og Puddlejumper, rauðum lestarvagni úr barnabók Dorotheu J. Snow (1948). Erró endurhugsar kvenfígúru Picassos á gamansaman hátt, gefur henni ýkt, teiknimyndaleg augu og munn fenginn úr bandarískri teiknimyndamenningu. Í þessari túlkun eru það ekki lengur konan sem grætur heldur hið tjáningarríka bleikrauða farartæki sem birtist í málverkinu. Titill verksins undirstrikar leikandi stíl Errós og vísar til vestrænnar menningarheimildar, Tea for Two, sem oft er tengd samnefndu lagi frá 1924. Um leið dregur hann fram þá sameiginlegu tilfinningu sársauka sem tjáð er í gegnum tvenns konar ólíkt myndmál.

Alþjóðamál eru síendurtekið stef í verkum Errós, þar sem hann skoðar félagsleg, hugmyndafræðileg og hernaðarleg átök sem móta samfélög. Í seríunni Híbýli, 1920–1930, gagnrýnir hann heimsvaldastefnu, nýlenduhyggju og kapítalisma, og afhjúpar ofbeldið og kynþáttahatur sem er undirstaða þessara stefna. Verk hans stilla upp ádeilumyndum frá Sovétríkjunum gegn fágaðri innanhússhönnun, sem eykur áhrif þeirra innan rýma sem virðast geisla af reglu og kyrrð.Í The Boss verður sýningareldhús eftir franska arkitektinn René Gabriel (1925) vettvangur grimmdar – skopmynd úr Krokodil sýnir mann í skrímslamynd, líklega The Boss, nútíma Mínótárus, sem snýr hrottalega upp á líkama starfsmanns.

Safneign