Erró

Kjarval

Ásmundur Sveinsson

Verkið er staðsett við Menntaskólann við Sund, á horni Gnoðarvogs og Skeiðarvogs.Blómgun á það sameiginlegt með fleiri verkum Sigurjóns að fjalla um náttúrulegt fyrirbæri eins og kemur fram í heiti verksins. Verkið er myndað út frá einföldum og endurteknum geómetrískum formum. Bogarnir minna á hvelfingar kirkna í gotneskum stíl eða krónublöð túlípana og fá þannig táknræna merkingu. Þeir afmarka og virkja innra rými í verkinu þannig að verkið virðist fjalla bæði um innri og ytri heim.

Staðsett við HagatorgÁrið 1969 samþykkti borgarráð Reykjavíkur að fela Sigurjóni Ólafssyni að gera tillögu að minnisvarða til að minnast stofnunar íslenska lýðveldisins 1944. Minnisvarðinn er myndaður af fimm misháum súlum úr koparplötum sem standa á steyptum sökkli. Hugmyndin um súluna er miðlæg í allri listsköpun Sigurjóns. Þar kemur margt til, hugsanlega öndvegissúluminnið, en einnig helgar súlur fornra þjóða á borð við indjána á vesturströnd Norður-Ameríku, auk þess sem súlan nýtist mörgum formbyltingarmönnum þegar einfalda skal myndmálið. Súlan er einnig ævafornt minni hins upprétta manns sem stendur einn og óstuddur andspænis víðáttum heimsins. Súlan birtist í konumynd úr steini sem Sigurjón gerði árið 1939, í Öndvegissúlunum við Höfða frá 1971 og ótal smærri verkum listamannsins.Íslandsmerkið er einnig eitt af mörgum „hópmyndum“ sem Sigurjón gerði um dagana. Hann gerði til dæmis fjölskyldumyndir árið 1939, ýmist úr einu formi eða fleirum. Síðar gerði hann abstrakt hópverk úr lóðréttum einingum sem þó tengjast innbyrðis með ýmsum hætti. „Íslandsmerkið er … nánari útfærsla á hóphugmyndinni þar sem samtengingin milli forma verksins er að vísu hætt að vera áþreifanleg en byggir eingöngu á samspili og samhrynjandi frjálsra forma í rýminu“ (Auður Ólafsdóttir: „Frá súlu til Íslandsmerkis.“ Íslandsmerki og súlur Sigurjóns Ólafssonar). 

Verkið er staðsett við Dómkirkjuna.Sr. Bjarni Jónsson (1881-1965) var um langt árabil einn þekktasti borgari Reykjavíkur og sópaði að honum þar sem hann gekk hempuklæddur milli heimilis síns og kirkju. Hann var fastheldnari í trúarefnum en sumir aðrir kirkjumenn um hans daga sem aðhylltust nýguðfræðina, en kristindómur Bjarna var borinn uppi af heitri trú og andagift. Brjóstmyndin var sett á stall sjö árum eftir andlát hans. Í bók Björns Th. Björnssonar, Íslenzk myndlist II (bls. 199), segir: „Þegar Sigurjón vann að mynd séra Bjarna, kom þar, að honum þótti sér ekki nægjanlegt að horfa á hann sitjandi á stól inni í bragganum hjá sér. Lítill kirkjugöngumaður sjálfur, fannst honum hann nú þurfa að sjá guðsmanninn í réttum skrúða sínum og sönnu umhverfi. Og einhverja kyrra stund gengu þeir saman í dómkirkjuna, þar sem séra Bjarni steig skrýddur í stólinn, tók höndum saman yfir bríkina og flutti viðeigandi predikunarstúf yfir myndhöggvaranum sem hefur trúlega hlustað á, kvikur, með augunum. Þótt smáræði sé, sýnir þetta samt mæta vel með hverjum huga og hætti Sigurjón nálgast verkefni sín.“

Verkið er staðsett í Borgarbókasafninu í Tryggvagötu.

Staðsett við HöfðaUm 1970 fól Reykjavíkurborg Sigurjóni Ólafssyni að gera standmynd sem setja mætti upp við Höfða, móttökuhús borgarstjórnar við Fjörutún. Listamaðurinn átti þá í gifturíku samstarfi við Gunnar Ferdinandsson járnsmið og vann verkið með aðstoð hans. Kápa verksins er gerð úr tilsniðnum eirplötum sem festar eru á öfluga stálgrind. Fyllt er upp í holrúm með steinsteypu. Verkinu var komið fyrir á háum steinsteyptum stöpli á túninu hægra megin við Höfða árið 1971.Sigurjón gaf verkinu aldrei sérstakt heiti, en Björn Th. Björnsson nefndi það Öndvegissúlur, og fór ekkja listamannsins fram á að það heiti yrði eftirleiðis notað. Verkið skemmdist í ofsaveðri 2002 og þá voru bæði burðarvirki og kápa þess endurnýjuð auk þess sem stöpull var lagfærður.Eins og nafnið gefur til kynna er Öndvegissúlur eitt af mörgum tilbrigðum Sigurjóns við súluformið (sjá umfjöllun um Íslandsmerkið hér á vefsíðunni) sem felur í senn í sér vísun til fornra helgisúlna (totem) og hins upprétta manns. Í þessu verki er manngerving (fígúrasjón) sérstaklega áberandi, þar sem uppréttu formin tvö, báðum megin við lóðréttu plötuna við miðbik, standa bæði á tveimur fótum, víkka upp eins og stílfærð kvenmannsform og skarta smáatriðum á borð við fingur. Loks enda þær á uppmjóum höfuðmyndum, opinmynntum eða tenntum. Í ljósi þessarar greinilegu manngervingar má velta því fyrir sér hvort nafngift verksins sé fyllilega réttmæt. Hvað snertir hugmyndir og form er skýr skyldleiki með Öndvegissúlum og Íslandsmerki enda eru verkin gerð um svipað leyti. Hins vegar er verkið Öndvegissúlur að því leyti ólíkt Íslandsmerki að það er ekki margar aðskildar súlur heldur tvö samhverf eða nánast samvaxin súluform.

Staðsett á stétt fyrir framan Kjarvalsstaði. Á annan steininn eru grafin minningarorð um NínuSkömmu eftir andlát Nínu Tryggvadóttur listmálara (1913–68) hafði eiginmaður hennar, bandaríski vísindamaðurinn og myndlistarmaðurinn L. Alcopley, samband við Sigurjón Ólafsson og bað hann um að gera legstein á leiði konu sinnar. Sigurjón mun hafa lýst sig fúsan til þess en ekki getað sætt sig við fyrirliggjandi reglur um stærð legsteina. Bauð hann því Alcopley að gera sérstakan skúlptúr í minningu Nínu og lagði til að þeir gæfu borginni hann í sameiningu.Sigurjón lauk við skúlptúrinn 1974. Var hann settur upp við horn Kjarvalsstaða sunnanmegin og vígður 10. júní það ár. Skúlptúrinn er lóðréttur stokkur úr bronsi, heill að neðan en inndreginn tvisvar þegar ofar dregur. Þessir hvelfdu efri hlutar verksins kallast síðan á við járnstengur í tveimur pörum sem ganga út frá verkinu á víxl, efst og fyrir miðju, og gefa til kynna „kvenlega mýkt“ um leið og þær draga til sín opið rýmið allt um kring. Í umfjöllun um þennan skúlptúr talar Birgitta Spur, ekkja listamannsins, um hann sem „óð til konunnar“, sambland mýktar og jarðbundinnar festu, sbr. hnullungana báðum megin við stokkinn.Minnismerki um Nínu er í flokki fjölda annarra „súlumynda“ eða tótem-verka Sigurjóns, sbr. Íslandsmerkið og Öndvegissúlur, þar sem meðal annars koma saman minnið um hinn „upprétta mann“ og helgitákn fornra þjóða (sjá umfjöllun um þessi verk hér á vefsíðunni). Jafnframt sver það sig í ætt við nokkrar lágmyndir Sigurjóns úr eir fyrir það að á því eru í rauninni fjórar hliðar.Eftir gagngera viðgerð árið 2007, sem unnin var af Helga Gíslasyni myndhöggvara, var ákveðið að færa listaverkið yfir á stéttina fyrir framan Kjarvalsstaði þar sem það stendur nú skáhallt við innganginn.

Verkið er staðsett við Ráðherrabústaðinn í Tjarnargötu.Styttan af Ólafi Thors forsætisráðherra eftir Sigurjón Ólafsson var vígð framan við Ráðherrabústaðinn í Reykjavík árið 1969. Ólafur Tryggvason Thors (1892-1964 ) var forsætisráðherra Íslands samanlagt í um það bil áratug og formaður Sjálfstæðisflokksins lengur en nokkur annar, eða í 27 ár. Ólafur var sonur danska athafnamannsins Thors Jensen og bróðir Thors Thors, sendiherra og fastafulltrúa Íslands hjá Sameinuðu þjóðunum. Líkt og tíðkast um aðra minnisvarða frá þessum tíma stendur Ólafur Thors á háum stalli og horfir íbygginn og einbeittur yfir Tjörnina í átt að æskuheimili sínu við Fríkirkjuveg 11 sem er meðal glæsilegustu einbýla borgarinnar.

Verkið er staðsett við Fríkirkjuveg.Brjóstmyndin er af Gunnari Thoroddsen, fyrrum forsætisráðherra, sem er fæddur og uppalinn við Fríkirkjuveg 3. Faðir Gunnars, Sigurður Thoroddsen, var fyrsti íslenski verkfræðingurinn og lét byggja húsið árið 1905. Gunnar var lögfræðingur að mennt, prófessor við Háskóla Íslands, hæstaréttarlögmaður, borgarstjóri Reykjavíkur, fjármálaráðherra, iðnaðar- og félagsmálaráðherra og forsætisráðherra. Gunnar bauð sig einnig fram til forseta árið 1968 þegar Kristján Eldjárn náði kjöri. Gunnar var í fararbroddi íslenskra stjórnmála um margra áratuga skeið og gustaði oft um hann. Brjóstmyndin er á háum stöpli eins og hefðinni sæmir og er Gunnar mjög svo ábúðarmikill að sjá. Ljósmyndir af honum sýna þó að hann virtist í lifanda lífi mun blíðari ásýndum. Gunnar lést í september árið 1983.

Sett upp í Sogamýri 1966, flutt á Hlemmtorg 2005Í tilefni af fimmtugsafmæli Sigurjóns Ólafssonar árið 1958 fól Reykjavíkurborg honum að gera bronsmynd af klyfjahesti sem skyldi komið fyrir á Hlemmi, en þar var forðum áningarstaður hestalesta til og frá Reykjavík. Einnig var áformað að koma fyrir á Hlemmi eftirlíkingu drykkjarþróarinnar sem þar var. Verkið sýnir folaldsmeri með klyfjum. Vinstra megin ber hún planka, en koffort og pinkla hægra megin. Í humátt á eftir henni töltir folald og hnusar að móður sinni. Folaldið er með í för til að árétta að listamaðurinn sé að fjalla um aðstæður fátæka bóndans sem ekki hafi efni á að hlífa folaldsmeri sinni við klyfjum.Sigurjón hafði ungur fylgst með bændum á ferð með klyfjaða hesta sína í kaupstaðaferðum á Eyrarbakka. Til er ljósmynd frá 1890 af slíkri kaupstaðarferð sem talið er að listamaðurinn hafi haft til hliðsjónar. Hann vann síðan að hugmyndinni á árunum 1959–63 og verkið var steypt í brons hjá Lauritz Rasmussen í Kaupmannahöfn 1965. Sökum kostnaðar var folaldið ekki sent til afsteypu fyrr en 1984.

Á horni Amtmannsstígs og LækjargötuEins og margir aðrir hafði Sigurjón Ólafsson numið kristinfræði í æsku hjá sr. Friðriki Friðrikssyni (1868–1961) og var hlýtt til hans. Á stríðsárunum voru þeir báðir innlyksa í Danmörku þar sem Sigurjón gerði höfuðmynd af sr. Friðriki árið 1943 „áður en það yrði um seinan“ eins og hann komst að orði. Höfuðmyndin var til sýnis meðal annarra mannamynda Sigurjóns í Listvinasalnum 1952. Vaknaði þá áhugi meðal gamalla nemenda sr. Friðriks á að láta reisa hinum aldna æskulýðsleiðtoga verðugt minnismerki og var Sigurjón sjálfkjörinn til verksins. Valtýr Stefánsson, ritstjóri Morgunblaðsins, tók að sér fjársöfnun vegna minnismerkisins og samdi við yfirvöld, ríki og borg, um staðsetningu þess.Sr. Friðrik hóf að sitja fyrir hjá Sigurjóni vorið 1952 og varð þá til 60 sm há formynd úr leir sem listamaðurinn stækkaði til muna í Kaupmannahöfn þá um sumarið. Fyrirmynd drengsins sem stendur við hlið sr. Friðriks var annars vegar tréstytta af dreng eftir Tove, konu Sigurjóns, hins vegar ungur sonur samstarfsmanns hans.Minnismerkið stækkaði Sigurjón og fullvann í Kaupmannahöfn þar sem það var steypt hjá Lauritz Rasmussen. Stelling sr. Friðriks og uppbygging verksins ræðst ekki eingöngu af aldri hans og dvínandi þrótti, heldur birtist í þeim næmur skilningur á persónu og lífsstarfi kennimannsins. „Með því að stilla þeim hlið við hlið, prestinum og drengnum, og tengja þá saman með einfaldri skipan handanna, tekst Sigurjóni að gefa til kynna „hvílandi, góðlátan virðuleika“ sr. Friðriks, svo vitnað sé til orða Björns Th. Björnssonar, og innilegt samband hans við „drenginn, sem eru allir drengir“ (Aðalsteinn Ingólfsson: Sigurjón Ólafsson: Ævi og list, bls. 93). Að auki er sjálft höfuð sr. Friðriks frábær mannlýsing, þar sem allir fletir andlitsins bregðast við minnstu breytingu birtunnar.Verkið er ekki lengur staðsett utanhúss.

 Við suðvesturhorn leikvallar er snýr að HringbrautUm svipað leyti og Sigurjón Ólafsson vann að minnismerki sr. Friðriks Friðrikssonar við Lækjargötu tók hann að sér að gera standmynd af Héðni Valdimarssyni (1892–1948), alþingismanni og formanni Verkamannafélagsins Dagsbrúnar. Standmyndin var gerð fyrir Byggingarfélag alþýðu og er enn í eigu húsfélags alþýðu, en á sínum tíma var Héðinn einn helsti forystumaður byggingarsamtaka verkamanna. Haustið 1953 var afsteypa af styttunni, sem gerð var hjá málmsteypu Lauritz Rasmussen í Kaupmannahöfn, komin til landsins og þá sótti Byggingarfélag alþýðu um að fá að setja hana upp í nánd við verkamannabústaðina við Hringbraut. Styttan var sett upp í október 1955 en Sigurjón var þá búsettur í Danmörku. Björn Th. Björnsson segir í listasögu sinni að það hafi verið ásetningur Sigurjóns að fanga ekki aðeins „líking“ Héðins, heldur „engu síður hið gustmikla fas“ hins öfluga stjórnmálaskörungs og verkalýðsfrömuðar. Um leið vildi hann myndgera hugmyndina um leiðtoga sem ávallt er fastur fyrir. Að sögn Björns Th. Björnssonar sýnir Sigurjón Héðinn „í hita baráttu en köldum næðingi útifundar. Föt hans eru laus, vindurinn sveiflar til frakkalafi hans; annarri hendinni heldur hann niður með síðunni, en í henni hefur hann minnisblað. (Björn Th. Björnsson: Íslenzk myndlist á 19. og 20. öld II, bls. 200).

Verkið er staðsett við Borgarleikhúsið.Sigurjón hafði mikið dálæti á sterku myndmáli fornra þjóða: Etrúska, Egypta, Maya og Inka og ekki síst Grikkja á arkaíska tímabilinu svonefnda. Í upphafi 20. aldar leituðu margir listamenn fanga í list fornra þjóða og varð gríman mjög algengt mótíf í verkum margra sem kenndir hafa verið við módernisma allt fram yfir miðja 20. öld. Í grímunni sá fólk leið til að víkja frá eftirlíkingu náttúrunnar og lýsa í staðinn tilfinningum og innri veruleika í verkum sínum. Gríman er ævafornt fyrirbæri og hefur verið notuð víða um heim í trúariðkun og til að ná sambandi við yfirnáttúruleg öfl. Nægir hér að nefna þjóðflokka í Afríku og inúíta á Grænlandi og í Alaska. Gríman er einnig verkfæri leikara og tvær grímur eru táknmynd leiklistar. Stækkuð afsteypa af Grímunni stendur við Borgarleikhúsið í Reykjavík. 

Verkið er staðsett við Dvalarheimili aldraðra við HrafnistuVerkið er í eigu Hrafnistu.Verkið er frístandandi abstraktverk úr grásteini og stendur á steinsteyptum, lágum stöpli við inngang dvalarheimilisins Hrafnistu. Einföldun formsins er áberandi, fletir eru stórir og flatir og línur skarpar. Listaverkið er laust við öll aukaatriði. Myndin er byggð upp á fjórum hæðarflötum sem skarast öðru hvoru. Hún endurspeglar djúpar rætur listamannsins til æskustöðva sinna og lífshátta á þeim tíma. Faðir listamannsins var sjómaður og Sigurjón tileinkaði föður sínum verkið á aldarafmæli hans þann 22. október 1955 og gaf Hrafnistu verkið til minningar um hann við sama tækifæri.

Á Rauðarárholti, við innkeyrslu að Sjómannaskólanum við Háteigsveg.Sigurjón Ólafsson hafði ekki lokið formlegu námi sínu við Konunglegu listaakademíuna í Kaupmannahöfn þegar hann hófst handa við sitt mesta stórvirki til þess tíma, 12 m² lágmynd af konum að stafla saltfiski. Blaðamönnum sagði hann að verkið væri „hylling saltfisksins, sem er einasta auðlind Íslendinga“. Sigurjón hafði sjálfur staflað saltfiski sem unglingur og í kringum vinnustofu hans við Charlottenborg voru vöruhús með angandi fiski af Íslandsmiðum.Sigurjón hlóð lágmyndina fyrst upp í leir og notaði til þess sjö tonn af efni, en að því loknu var hún steypt í gifs. Sigurjón hafði áður gert myndir af verkafólki, en þær voru í anda félagslegs raunsæis. Í Saltfiskstöflun tekur hann annan pól í hæðina. Til að myndin nyti sín sem best úr fjarlægð þurfti hann að einfalda alla byggingu hennar og fleti. Einföldunina má kenna við þann knappa kúbisma sem þekktastur er undir nafninu „púrismi“ en hann var nokkuð til umræðu í Danmörku á fjórða áratug liðinnar aldar. Saltfiskstöflun er byggð á tveimur láréttum hæðarflötum og tveimur dýptarflötum. Á hæðunum tveimur er að finna átta standandi konur við saltfiskvinnu, fjórar hið efra og fjórar í neðra, ýmist uppréttar eða bograndi yfir hjólbörurnar og færa saltfiskinn af einum stað á annan. Láréttu fletirnir tveir eru tengdir saman með tveimur fiskum sem verið er að taka upp í staflann, „en þó ekki síður með háttbundinni endurtekningu í líkamsstöðunum, krossvega yfir flötinn“ svo vitnað sé til Björns Th. Björnssonar.

Safneign

Sigurjón Ólafsson fæddist á Eyrarbakka árið 1908. Fyrstu tilsögn í myndlist hlaut hann hjá Ásgrími Jónssyni listmálara og síðar Einari Jónssyni myndhöggvara. Samhliða listnáminu lauk Sigurjón sveinsprófi í húsamálun frá Iðnskólanum í Reykjavík vorið 1927 og ári síðar sigldi hann til Kaupmannahafnar, þar sem hann hóf nám í Konunglegu Akademíunni hjá prófessor Utzon-Frank. Námið sóttist honum vel og haustið 1930 hlaut hann gullverðlaun Akademíunnar fyrir styttu af Verkamanni, (LSÓ 1017) sem nú er í eigu Listasafns Íslands. Sigurjón hlaut skjótan frama erlendis, og eftir námsdvöl í Rómaborg 1931-32 og lokapróf frá Akademíunni árið 1935 var hann talinn meðal efnilegustu myndhöggvara yngri kynslóðarinnar í Danmörku. Sigurjón vann í afar fjölbreyttan efnivið; leir, gifs, tré, málma, stein og steinsteypu. Síðustu ár ævinnar notaði listamaðurinn oft tré eða rekavið í verk sín. Flest verka hans eru abstrakt og unnin í stein, tré og málm. Þau bera höfuðeinkenni Sigurjóns; frjótt ímyndunarafl, djúpan skilning á efniviðnum og snilldarlegar aðferðir listamannsins við að yfirfæra hugmyndir í efni. Í verkunum er áhrifamikið samspil milli forms og efnis, milli hins stórbrotna og hins smágerða, en heildaráhrifin eru borin af stórum, hreinum formum. Heimild: Listasafn Sigurjóns Ólafssonar www.lso.isSigurjón Ólafsson fæddist á Eyrarbakka árið 1908. Fyrstu tilsögn í myndlist hlaut hann hjá Ásgrími Jónssyni listmálara og síðar Einari Jónssyni myndhöggvara. Samhliða listnáminu lauk Sigurjón sveinsprófi í húsamálun frá Iðnskólanum í Reykjavík vorið 1927 og ári síðar sigldi hann til Kaupmannahafnar, þar sem hann hóf nám í Konunglegu Akademíunni hjá prófessor Utzon-Frank. Námið sóttist honum vel og haustið 1930 hlaut hann gullverðlaun Akademíunnar fyrir styttu af Verkamanni, (LSÓ 1017) sem nú er í eigu Listasafns Íslands. Sigurjón hlaut skjótan frama erlendis, og eftir námsdvöl í Rómaborg 1931-32 og lokapróf frá Akademíunni árið 1935 var hann talinn meðal efnilegustu myndhöggvara yngri kynslóðarinnar í Danmörku. Verk Sigurjóns frá Danmerkurtímanum vekja enn forvitni og áhuga mannaMá þar nefna Saltfiskstöflun, styttur af Fótboltamönnum (1936-37), (LSÓ 247, LSÓ 004 , LSÓ 005) auk abstraktverka eins og Maður og kona (1939) sem olli deilum á sínum tíma í Danmörku. Fyrir portrettið Móðir mín (1938) hlaut Sigurjón hin eftirsóttu Eckersberg-verðlaun. Afsteypa afþví verki er til í ríkislistasöfnunum í Kaupmannahöfn og Stokkhólmi og í Listasafni Íslands. Á árunum 1941 - 44 vann Sigurjón að stærsta verki sínu í Danmörku, tveimur granítstyttum fyrir ráðhústorg Vejleborgar,(LSÓ 1062, LSÓ 1063) sem í upphafi ollu miklum deilum, en í dag eru álitin snjöll og áhrifarík.Þegar Sigurjón sneri heim að loknu stríði varð hann meðal brautryðjenda abstraktlistar á Íslandi. Auk þess var hann talinn einn helsti portrett-listamaður sinnar samtíðar. Á langri starfsævi var Sigurjóni falið að gera fjölda opinberra verka og í Reykjavík eru eftir hann á annan tug útilista-verka og veggskreytinga. Stærst verka hans er án efa lágmyndirnar á stöðvarhúsi Búrfellsvirkjunar sem hann vann á árunum 1966-69, en þekktari eru ef til vill Öndvegissúlurnar við Höfða, styttan af séra Friðrik við Lækjargötu, og Íslandsmerki á Hagatorgi.Auk hinna hefðbundnu verkefna vann Sigurjón alltaf frjáls verk þar sem hugmyndaflug og tilraunir með efni og form fengu að ráða. Þannig eru allar steinmyndir hans frá 1946-1956 frjáls verk og ekki gerð eftir pöntunum. Mörg þeirra eru nú í eigu safna og opinberra aðila.Sigurjón vann í afar fjölbreyttan efnivið; leir, gifs, tré, málma, stein og steinsteypu. Síðustu ár ævinnar notaði listamaðurinn oft tré eða rekavið í verk sín. Flest verka hans eru abstrakt og unnin í stein, tré og málm. Þau bera höfuðeinkenni Sigurjóns; frjótt ímyndunarafl, djúpan skilning á efniviðnum og snilldarlegar aðferðir listamannsins við að yfirfæra hugmyndir í efni. Í verkunum er áhrifamikið samspil milli forms og efnis, milli hins stórbrotna og hins smágerða, en heildaráhrifin eru borin af stórum, hreinum formum. 