Myndina gerði Ásmundur í Reykjavík árið 1949. Hún er unnin í eik og sýnir kvenfígúru sem tákna á fæðingu. Formrænt séð fjallar verkið um efni, massa og rými. Efnið er eik sem listamaðurinn vinnur beint, slípar og pússar. Æðarnar í viðnum eru hluti af myndbyggingunni og undirstrika streymið upp eftir fígúrunni. Myndin hvílir á efnismiklum sökkli sem einnig er hluti af verkinu og mjókkar til hægri. Rýmið er afgerandi í þessu verki og er það afmarkað með hvítum strengjum. Þessir gegnsæju strengir gera það að verkum að auga áhorfandans greinir tvíræðni í massa- og rýmisvirkni myndarinnar, girnið tengir saman samhverfa myndhluta og virkar í senn sem opið og lokað form. Þetta samspil milli innra og ytra rýmis verksins færir okkur inntak myndarinnar sem gerist „úti og inni“. Úr verkinu les áhorfandinn greinilega andlit, hendur og nafla sem rautt girni er þrætt í gegnum. Andspænis verkinu spyr áhorfandinn sig eðlilega hvort myndin sýni barn eða móður. Við getum sagt að andlit hennar og hendur lýsi sælu eða þjáningu móðurinnar, en naflinn aftur á móti á einvörðungu við barnið. Þá gæti áhorfandinn túlkað verkið sem barn í móðurlífi. Fæðing býr auðsjáanlega yfir fjölmörgum túlkunarmöguleikum, en til grundvallar liggur hugmyndin um fæðingu sem tengist í senn móður og barni.

Höfuðlausn gerði Ásmundur í Reykjavík árið 1948. Hún á að sýna Egil Skallagrímsson nóttina er hann orti samnefnt lofkvæði til Eiríks blóðaxar. Á myndinni gefur að líta Egil með hörpuna og öxi og kvenfígúru sem tákna á skáldskapargyðjuna. Í raun er þetta sviðsetning – Egill tyllir vinstri fæti á litla þúfu eða stein – þar sem listamaðurinn stefnir saman hugmynd og „veruleika“: Annars vegar Egill, söguleg persóna, og hins vegar allegóría sem táknar ljóðlistina.Hér er um að ræða vísun í Egils sögu án þess þó að listamaðurinn reyni að lýsa viðkomandi persónu. Í viðtali í dagblaðinu Vísi, 5. janúar 1963, hafði Ásmundur þetta að segja um verkið Höfuðlausn: „Hugmynd mín er sú, að ég vil ekki gera mynd af þessum gömlu sagnapersónum, heldur vil ég að hver og einn geri sér sjálfur í hugarlund, hvernig þeir hafi litið út. Það sem ég geri er að skapa eins konar sinfóníu til minningar um þá. Þess vegna eru myndir mínar það abstrakt, að engum sem sér þær geti komið til hugar að þannig hafi Egill litið út.“

Tröllkonuna gerði Ásmundur árið 1948, fyrst í steinsteypu og hrafntinnu. Myndin var síðan stækkuð árið 1975. Eitt eintak af Tröllkonunni var sett upp í Vestmannaeyjum sama ár. Tröllkonan á sér litla sem enga samsvörun í raunveruleikanum. Þetta er fremur hugsýn listamannsins með skírskotun til náttúrunnar. Tröllkonan er fjall, klettur og hellar.

Egill Skallagrímsson varð að sjá á bak tveimur sonum sínum í dauðann og var harmur hans þungur. Það er því varla tilviljun að Ásmundur velur sér kvæði Egils, Sonatorrek, að viðfangsefni árið 1948, ári eftir að dóttir hans fórst í bílslysi. Verk Ásmundar sýnir þá stund þegar Þorgerður dóttir Egils réttir honum ljóðahörpuna og hvetur hann til að yrkja sig frá sorginni. Á sama hátt má leiða að því getur að yngri dóttir Ásmundar og listsköpun hans hafi verið honum sú huggun sem gerði honum kleift að sigrast á sorginni. Í Sonatorreki Ásmundar er því í senn að finna víðfrægt bókmenntaminni og djúpa skírskotun til eigin reynslu.

Ásmundur vann þessa mynd fyrst í gifs, en útfærði hana síðan í eik. Verkið hefur einnig verið nefnt Tröllamóðir eða Maternité.Myndin Móðurást er stríðsádeila og segja má að í þessari einföldu formgerð vilji listamaðurinn draga fram eðli konunnar, móðurinnar, andspænis ógn og hryllingi stríðsins. Í samtali við Matthías Johannessen í Bókinni um Ásmund sagði listamaðurinn: „Og þarna er Móðurást. Þú sérð að hún er með barnið. Það er búið að skjóta af konunni annað brjóstið og gatið stendur eftir. Samvizkan er stundum götótt, góði. En gatið er nauðsynlegt vegna byggingar myndarinnar, segir einnig sína sögu. Konan reynir einbrjósta að vernda barnið sitt, bjarga því. Ég hef sagt við mæðurnar: Ég skora á ykkur að vinna gegn styrjöldum. Verndið börnin ykkar frá öllu illu, eins og segir í Faðirvorinu. Styrjaldir eru það versta af öllu illu.“

Haustið 1947 varð Ásmundur fyrir þeim harmi að missa dóttur sína, tæplega sex ára gamla, í bílslysi. Sama ár skapaði hann verkið Svörtu skýin, áhrifamestu birtingarmynd sorgar og missis sem um getur í íslenskri myndlist. Titill verksins er tvíræður og vísar annars vegar í stormský himinsins sem rífa allt með sér, en hins vegar í myrkur sálarinnar. Verkið er unnið í steinsteypu og hrafntinnu, þung og dökk efni sem draga fram tilfinningaþrungið inntak þess. Tröllsleg móðirin horfir örvæntingarfull til himins. Hún breiðir út faðminn eins og hún vilji umvefja barn sitt, en faðmurinn er tómur. Tómarúmið, andhverfa formsins, er þungamiðja verksins og jafnframt inntak þess. Það sem átti að vera þar er ei meir.

Þessa mynd gerði Ásmundur fyrst í gifs en steypti síðan í brons. Í þessu verki hefur listamaðurinn horfið frá hefðbundinni náttúrulíkingu og minnir formskriftin fremur á form og fyrirbrigði úr náttúrunni – landslag sem er sorfið af veðrum og vindum. Myndefnið sækir Ásmundur, líkt og í fleiri verkum frá þessum tíma, í íslenskar þjóðsögur. Ekki er þó vitað hvort listamaðurinn hefur viljað lýsa einhverjum sérstökum galdramanni. Við verðum því að túlka hann í almennri merkingu. Um galdramenn í íslenskum þjóðsögum segir Sigurður Nordal í þriðja bindi Þjóðsagnabókarinnar: „Galdramenn urðu að nema kúnstir sínar, í Svartaskóla, af eldri galdramönnum eða bókum, eins og t.a.m. Gráskinnu eða Rauðskinnu. Þeir urðu lærðir, fróðir, vissu lengra en nef þeirra náði, kunnu meira en sitt faðirvor o.s.frv.“

Collection