Erró

Kjarval

Ásmundur Sveinsson

Kjarval málaði verkið Bleikdalsá við Bleikdalsá/Blikdalsá á Kjalarnesi árið 1967. Það vakti furðu manna að hann skyldi enn á níræðisaldri standa úti í náttúrunni við trönur sínar og mála. Heilsu hans var tekið að hraka en sannfæringu sinni trúr hóf hann sumarið 1966 að stunda böð í Bleikdalsá sér til heilsubótar. Þetta leiddi til þess að áin og umhverfi hennar urðu honum efni í nýja myndröð, sem jafnframt varð hans síðasta. Kjarval hafði áður málað við Bleikdalsá, en þá hafði hann skynjað umhverfið á annan hátt. Í verkinu Bleikdalsá, er hvítur steinn á árbakkanum burðarás myndarinnar. Umhverfi árinnar er horfið, en það er litauðgi árbakkans og ljósflökt á yfirborði vatnsins sem fangar athygli hans. Verk þetta er eitt hið síðasta sem honum auðnaðist að mála úti við. Eftir að hafa helgað líf sitt túlkun á blæbrigðum, birtu og lit hverrar árstíðar í formheimi íslenskar náttúru er hún honum á níræðisaldri ennþá  hvati til nýrra landvinninga. Þótt höndin væri tekin að skjálfa var sýn hans fersk og ný.

Abstrakt verk í kúbískum anda voru hluti af fjölbreytilegri flóru verka Kjarvals  allt frá þriðja áratugnum og hugsanlega fyrr, og þessi gerð verka skaut alltaf upp kollinum á ferli hans með hléum. Formgerð verkanna er að jafnaði tilbrigði við sama stefið, tiglar og ferningar í flatarkenndu mynstri, stundum endurómur af fjöllum við ystu sjónarrönd. Meðal verka Kjarvals frá sjöunda áratugnum eru stórar og metnaðarfullar abstraktmyndir svo sem verkið Land og loft. Það er ólíkt fyrri abstraktverkum hans á þann hátt að myndrýmið býr yfir dýpt. Hrynjandi verksins næst fram með því að spila á andstæður léttra og ljósra og dökkra og þungra lita, en einnig er spenna á milli lítilla einfaldra forma og stórra samsettra forma. Þetta flókna samspil forma, lita og lóðréttra og láréttra lína býr samtímis yfir hreyfingu og jafnvægi. Þó svo að hann hafi í þessum verki rofið bein tengsl við hinn hlutlæga veruleika er náttúran þar enn til staðar eins og endurminning eða undirtónn að baki lita og forma.

Portrettmyndir málaði Kjarval af ýmsu tilefni. Árið 1963 heimsóttu þrír sænskir ljósmyndarar og kvikmyndagerðarmenn listamanninn til að mynda hann og verk hans sem heimildir sem þeir hugðust selja sænskum söfnum og fjölmiðlum. Meðan þeir mynduðu Kjarval að störfum úti í hrauni, dró listamaðurinn upp þessa mynd af þeim.

Á síðari hluta sjötta áratugarins taka verurnar í fantasíum Kjarvals á sig nýja mynd. Oft má sjá grannvaxnar, hálslangar og höfuðsmáar verur með langa þvengi í stað útlima. Hann þróaði þessa gerð af verum í forvinnu fyrir olíumálverkið Skjaldmeyja sem hann lauk við í desember 1961; teiknaði þá og málaði nokkurn fjölda af skissum sem gefa innsýn í vinnuaðferðir hans. Á olíumálverkinu svífur meyjan, táknmynd fjallsins, fyrir framan Skjaldbreið með sverð í annarri hendi og skjöld í hinni. Líkami hennar er kvenlegur og grannur með langa, liðamótalausa útlimi sem bylgjast og krullast. Útlínur líkamans svo og sverðs og skjaldar eru tvíteknar en það gerir veruna kvika og órólega auk þess sem lofthjúpurinn umhverfis iðar af lífi, því þar er ýmislegt á sveimi. 

Um 1945 tók Kjarval að venja komur sínar í Gálgahraun á Álftanesi. Hann kom þar margsinnis á næstu tveimur áratugum og málaði þar nokkurn fjölda verka. Í  Gálgahraunsmyndunum leggur Kjarval áherslu á nekt hraunsins og þau fjölbreytilegu, hvössu form sem þar er að finna, skreytt lággróðri. Einstaka sérkennilegir hraundrangar urðu honum einnig að yrkisefni. Hann átti sér að því er virðist eitt uppáhalds „stæði“ og málaði þar fjöldann allan af myndum. Meginmyndefni hans frá þessu sjónarhorni er fremur flatur hraunklettur og umhverfi hans en í forgrunni er oft hraunstrýta. Túlkun hans á myndefnum úr Gálgahrauni á þessu skeiði er fjölbreytileg. Nokkuð ber á verkum þar sem listamaðurinn bregður fyrir sig kúbísku myndmáli, sundurgreinir form jarðarinnar og túlkar hin fjölmörgu litbrigði er leynast í mosa og steinum. Í verkinu Úr Gálgahrauni frá því um 1960 kveður við annan tón. Verkið er óreiðukennd samþætting landslags og vera, þar iðar allt af óvæntu lífi, andar eru á kreiki og andlit stara út úr klettunum. Gálgahraunsmyndirnar endurspegla næmi Kjarvals á umhverfi sitt og hæfileika hans til að sjá og upplifa fegurð og fjölbreytileika náttúrunnar á stað þar sem flestir myndu einungis sjá svart og úfið hraun. 

Hlíðar Esjunnar urðu Kjarval uppspretta nýrrar myndaraðar við lok 6. áratugarins. Verkið er málað 10. febrúar 1959 og er vetrarmynd á mörkum þess að vera skýr lýsing á myndefninu og huglæg, óhlutbundin túlkun listamannsins. 

Safneign

Verk