Erró

Kjarval

Ásmundur Sveinsson

Á sjötta áratugnum tók Kjarval í vaxandi mæli að persónugera hin ýmsu öfl náttúru og veðurs í myndum sínum, svo sem snjó, þoku, vinda, ský og norðurljós. Honum var eiginlegt að hugsa um ýmis fyrirbæri í náttúrunni sem persónur og verkið Fyrstu snjóar frá árinu 1953 er dæmi um þessa vinnuaðferð listamannsins. Hann dregur upp gegnsæja, klassíska vangamynd sem túlka má sem tákngerving vetrarins; ískalda snædrottningu sem leggur gráhvíta slikju vetrarins yfir gulbrúna og mosagræna liti haustsins og boðar komu vetrarríkisins. Tvíteknar útlínur andlitsins gera það svipsterkt og afgerandi. Hann mótar snædrottninguna með öryggi og áhrifamætti hinnar kjarvölsku línu, engu er ofaukið og engu hægt að bæta við

Vængjaður hestur eða skáldafákurinn Pegasus er eitt þeirra minna sem endurtekið koma fyrir í verkum Kjarvals sem hluti myndar eða meginefni, eins og sjá má í verkinu Pegasus og stúlkan frá árinu 1953. Áhugi Kjarvals á þessari táknmynd skáldlegs hugarflugs er í takt við áhuga hans á bókmenntum og skáldskap. Veran sem stendur við hlið vængjaða hestsins er gott dæmi um langar, grannar og þokkafullar verur sem oft koma fyrir í verkum hans frá þessu tímaskeiði. Verkið telst til fantasíumynda Kjarvals, en sagan á bak við þessi verk hefur í fáum tilvikum varðveist, fæstar þeirra eru ársettar og margar voru aldrei sýndar opinberlega. Flestar verurnar sem þar koma fyrir spretta beint úr hugarfylgsnum hans, en það er þó ekki algilt frekar en margt annað í list hans. Í þessum verkum fær sagnaskáldið Kjarval ekki hamið hugmyndaflug sitt og skapar ljóðræn ævintýri sem ólga af lífi og leik

Allt frá námsárum sínum lagði Kjarval ríka stund á gerð andlitsmynda. Er hann dvaldi á Ítalíu árið 1920 teiknaði hann fjölda fólks og sex árum síðar gerði hann myndaröð af mörgum íbúum Bakkagerðis. Hann prófaði sig áfram með tækni, notaði blýant, kol, blek, túss og vatnslit og náði miklum árangri. Þegar svo bar undir rissaði hann hugmyndir sínar á þann pappír sem hendi var næstur, hvort heldur voru sendibréf, umslög, sígarettuöskjur, servíettur eða víxileyðublöð. Skapgerð og persónuleiki fyrirmynda hans kom ljóslifandi fram. Oft blönduðust andlitin náttúrunni, hrauni, mosa eða blómabreiðum. 

Sumarið 1948 dvaldi Kjarval í sínum gömlu heimahögum í Bakkagerði í Borgarfirði eystri. Þetta var fyrsti málaraleiðangur hans á æskustöðvarnar í rúm tuttugu ár.  Myndefni hans þetta sumar voru einkum fjöllin sem mynda fjallahringinn umhverfis Borgarfjörð.  Myndin Heimahagar er máluð frá háu og víðu sjónarhorni. Listamaðurinn horfir yfir víðáttumikinn fjörðinn þar sem haf og land mætast,  nokkur hús með rauðum þökum kúra undir fjalli við sjó, lítil og varnarlaus gagnvart mikilúðleika hafs og fjalls. 

Systurnar á Stapa sýnir systurnar Sigurborgu, Gullý og Kristínu Kristbjörnsdætur frá Arnarstapa á Snæfellsnesi. Kjarval hafði áður málað af þeim mynd sem nefnist Jöklablóm. Hann átti eftir að gera þriðju útgáfu verksins sem hefur titilinn Upprisan og lífið. Verkin þrjú sýna hvernig lifandi fyrirsætur breytast og þróast í meðförum Kjarvals og hann vinnur mynd eftir mynd af sama mótífinu, hverja á sinn hátt og ljáir þeim nýja merkingu. Í verkinu sem hér má sjá eru stúlkurnar birtar breiðleitar og hárprúðar. Þær eru með ýkta andlitsdrætti og línuteikningu í hárinu sem veitir ásýnd þeirra ójarðneskan, allt að því tröllslegan blæ.

Kjarval hóf að gera ferðir sínar í Skaftafellssýslur á fimmta áratugnum. Þá dvaldi hann að Kirkjubæjarklaustri og hafði aðstöðu í gamla skólahúsinu þar. Á bænum hitti hann fyrir ungan pilt, Guðmund Guðmundsson, Erró (f. 1932), sem fékk að fylgjast með honum mála og gera tilraunir með gamlar litatúpur og striga. Þessa prófílmynd gerði Kjarval af Erró 16 ára, ómótuðum en einörðum á svip. Seinna meir, þegar Erró var kominn til Parísar, skiptust þeir á elskulegum bréfum.

Verkið sýnir Þingvallabóndann Jón Guðmundsson á Brúsastöðum (1883-1959). Hann byggði árið 1932 rafstöð við Öxará í þeim tilgangi að raflýsa Hótel Valhöll, en Jón var á þessum tíma eigandi Valhallar. Þar hafði þá verið lítil díselrafstöð í nokkur ár en hún dugði ekki til. Enn má sjá ummerki um virkjunina; stíflu og stöðvarhús, en Brúsastaðarafstöð var ein af stærri einkarafstöðvum landsins á sinni tíð. Hún var lögð af árið 1946. Augljóst er af portrettmynd Kjarvals að honum hefur þótt Jón býsna gustmikill, nánast eins og náttúrukraftur í jakkafötum.

Safneign

Verk