Andlit úr skýjum – manna­myndir Jóhann­esar S. Kjar­vals

Á sýningunni eru einnig allar fáanlegar sjálfsmyndir Kjarvals. Andlitsmyndir Kjarvals hafa skipað veglegan sess á yfirlitssýningum á verkum listamannsins og samsýningum af ýmsu tagi en til þessa hefur sjónum ekki verið beint að þessum myndum sérstaklega. 

Jóhannes Sveinsson Kjarval (1885-1972) er einn ástsælasti listamaður þjóðarinnar og málverk hans og túlkun á náttúru Íslands skipa stóran sess í menningar- og listasögu landsins. Hann hóf þó sinn opinbera listamannsferil sem málari og teiknari andlitsmynda þegar hann vann árið 1923 portrett af fjórum bankastjórum Landsbankans, lífs og liðnum. Teikningar hans af íslensku alþýðufólki frá árunum 1926-30 mörkuðu svo hin stóru þáttaskil á ferli hans en með þeim vann hann hug og hjarta þjóðarinnar. Um leið voru þessar andlitsteikningar fyrstu myndir hans sem keyptar voru fyrir myndlistarsafn þjóðarinnar.

Kjarval setti sig aldrei úr færi að mála, teikna eða rissa upp andlitsmyndir svo lengi sem hann lifði, og gilti þá einu hvort fyrirmyndirnar voru þessa heims eða annars, sögulegar persónur eða helberar hugsýnir.

En öfugt við það sem gerist í mannamyndahefð annarra þjóða eru andlitsmyndir Kjarvals sjaldnast skýrt afmörkuð fyrirbæri á myndlistarferli hans, með rætur í viðtekinni aðferðafræði mannamyndagerðar, heldur eins konar viðauki við náttúrusýn hans. Þessi tengsl milli andlitsmynda hans og landslagsmynda virðast hafa blasað við mönnum frá byrjun. Í fyrsta listdómi sínum, rituðum 1927, fjallar Halldór Laxness um teikningarnar frá 1926 og segir: „Vinnubrögðin í andlitsmyndunum (...) votta skilning hámenntaðs listamanns á íslenskri náttúru.“

Oft kemur það fyrir í verkum Kjarvals að andlitin spretta út úr þekktu eða ímynduðu landslagi blóma, hrauns og mosa nánast sjálfkrafa, í eðlilegu ummyndunarferli myndlistarinnar. Í öðrum verkum virðist eiga sér stað meðvitaðri samanburður, þar sem andlitin eru notuð til að árétta órofa tengsl íslenskrar náttúru og íslensku þjóðarinnar, sem var ein lífseigasta samlíking íslenskrar þjóðmála- og þjóðernisumræðu á árum áður. Þá hefur listamaðurinn þann sið að staðsetja það fólk sem um ræðir í náttúrulegu umhverfi, sýnilega íslensku, sem verður eins konar lykill að persónuleika þess, skapferli eða köllun. Þetta á raunar einnig við um skáldaðar persónur Kjarvals, sem kvikna til lífs vegna þekkingar hans á náttúrunni. Á sýningunni blasir við helsta einkenni á andlitsmyndum Kjarvals sem er að þær eru fremur „um“ fólk en „af“ því. 

Á sýningunni eru verk víða að, jafnt úr Kjarvalssafneign Listasafns Reykjavíkur, frá Listasafni Íslands og frá einkasöfnurum sem góðfúslega hafa lánað verk sem mörg hver hafa aldrei komið fyrir almenningssjónir..