Ásmundur Sveinsson

Erró

Ásgrímur Jónsson er einn frumkvöðull íslenskrar myndlistar. Merkasta framlag hans eru landslags- og þjóðsagnamyndir þar sem túlkun birtunnar í náttúrunni er helsta viðfangsefnið. Í mörgum verkum hans gætir impressjónískra áhrifa.

Eftir að Þorvaldur Skúlason kom heim frá Frakklandi árið 1940 gaf hann sig að myndefnum og tjáningarhætti sem tengdust íslensku umhverfi og listþróuninni í landinu. Verk hans frá 1940 og til loka heimsstyrjaldarinnar einkennast af hlutbundnum expressjónisma þar sem listamaðurinn samlagar ýmis viðhorf erlendrar nýlistar sérkennum sem bera í sér sterkan íslenskan blæ.„Merkasti áfanginn á þessu skeiði í list Þorvalds er óefað sýning sú sem hann hélt haustið 1943 í Listamannaskálanum ásamt með Gunnlaugi Scheving,“ segir Björn Th. Björnsson. „Þar kom þessi endurnýjun fram í fullum þroska sínum, stærri og mýkri í gerð formanna og samleik en áður, og ekki sízt fyrir þá sök, að myndgerð þessi gaf þróttmikilli teikningu hans meira svigrúm en fyrr. Í málverkum þessum var hann ekki að lýsa hlutunum hið ytra, heldur þeirri hugð sem þeir vekja af sér: Kona hvílist á stól, með hönd undir kinn, svipur hennar fjarhugull“ (Björn Th. Björnsson: Íslenzk myndlist á 19. og 20. öld II, bls. 210).Verkið sem hér um ræðir, Konumynd, er ein af þremur mikilsverðum myndum af sitjandi konum sem Þorvaldur gerði á árunum 1939–42. Sú elsta þeirra, Kona að lesa í bók (Listasafn Háskóla Íslands) er gerð rétt áður en Þorvaldur kom til landsins. Í henni má sjá samantekt á ýmsum eðlisþáttum myndlistar bæði Picassos og Matisse. Um hana segir Björn Th. Björnsson: „Andlit stúlkunnar er mótað með heilum litflötum … og á greinilega ætt að rekja til grímunnar í myndum kúbistanna“ (Björn Th. Björnsson: Þorvaldur Skúlason, brautryðjandi íslenzkrar samtímalistar, bls. 71).Í Listasafni Háskóla Íslands er síðan að finna þriðja tilbrigðið um þetta stef, Sitjandi konu (1942), þar sem konan situr í tágastól með hendur í skauti. Um hana segir Björn Th. Björnsson: „Höfuðlitirnir, mettaðir bláir, brúnir og dimmgrænir, búa yfir kyrrð og stöðugleika. … Teikningin býr yfir fullkomnu jafnvægi, og með sama hæga mótinu og litirnir; tvær innhverfar línur, í gluggatjaldinu og fótstöðu konunnar, vega að fullu á móti stellingu hennar í stólnum, þannig að engin röskun – og jafnvel ekki grunur röskunar – verður á þeirri djúpu og innilegu rósemi sem hér er tjáð“ (Björn Th. Björnsson: Þorvaldur Skúlason, brautryðjandi íslenzkrar samtímalistar, bls. 100). Sennilegt er að eiginkona Þorvalds, Astrid, hafi setið fyrir á öllum myndunum.

Frá upphafi ferils síns málaði Jón Stefánsson myndir af hestum. Meðal allra fyrstu olíumálverka sem eftir hann liggja er Hestur við búðardyr (1917; LÍ-1606). Þær myndir sem Jón málaði af hestum á árunum 1924–35 eru ásamt landslagsmyndum hans hluti af myndrænni skilgreiningu hans á „Íslendingseðlinu“ sem var mjög til umræðu meðal fræðimanna og listamanna á árunum milli stríða. Þar er mönnum tíðrætt um þá eiginleika sem gerðu Íslendingum kleift að lifa af veðráttu, hafísa og eldgos á landinu öldum saman. Talað var um „áunna“ hreysti Íslendinga, þrautseigju, aðlögunarhæfni og staðfestu. Hestamyndir Jóns á þessu tímabili eru allar myndlíkingar þessara eiginleika, hver með sínum hætti.Á fimmta áratug aldarinnar verður breyting á myndlist Jóns í átt til aukins expressjónisma og rómantískrar íhygli sem lýsir sér meðal annars í bjartara litrófi og frjálslegri vinnubrögðum. Hestamyndir listamannsins fara ekki varhluta af þessum breytingum. Frá árinu 1942 eða þar um bil eru hestar hans yfirleitt ekki sýndir sem sterkir „einstaklingar“, heldur sem órofa hlutar stærri náttúruheildar. Þetta er og einkenni á Haganum grænum sem hér um ræðir. Hér á sér stað klassísk þrískipting myndflatarins í forgrunn, miðbik og bakgrunn. Hins vegar gnæfir hér ekkert fjall yfir vettvangi, heldur dreifast áherslur nokkuð jafnt um hann, og hestar og menn mynda litlar, fínlega málaðar einingar sem kallast á innan sköpunarverksins.

Jón Engilberts fluttist heim til Íslands haustið 1940 eftir sex ára búsetu í Kaupmannahöfn. Skömmu eftir heimkomuna hófst hann handa við að byggja sér hús á Flókagötu eftir eigin teikningu og Gunnlaugs Halldórssonar. Meðan á byggingunni stóð fengu Jón og kona hans inni í sumarbústað í Kópavogi. Þann tíma sem þau bjuggu þar gerði Jón flokk samtengdra mynda af fólki í landslagi. Um þær segir Ólafur Kvaran í bókinni Jón Engilberts: „Landslagið verður nú forsenda eða svið nýrra verka, þar sem fjallað er um fólk í náttúrunni eða að náttúran sjálf er skynjuð sem líking fyrir tilfinningalega reynslu.“ Þeir sem fjallað hafa um þessar myndir hafa bent á áhrifin frá Edvard Munch sem Jón hafði með sér frá lærdómsárum sínum í Noregi. Um Kvöld í Kópavogi, sem er nátengd Vetrardegi í Kópavogi, segir Björn Th. Björnsson: „Þar grípur hann á strengjum þeirrar innhverfu, expressionisku tjáningar sem honum er svo eiginleg. … Tætt landslagið, með mishljóma og óreglulegum litum, er í sjálfu sér ekki flytjandi neinnar ákveðinnar hugðar, né heldur fólkið í forgrunninum. En það er í sambandinu milli þess og náttúrunnar sem hinn tregafulli, titrandi strengur tekur að hljóma …“ (Björn Th. Björnsson: Íslenzk myndlist á 19. og 20. öld II, bls. 99).

Verkið er staðsett í höggmyndagarði við Ásmundarsafn.Í þessu verki sem unnið var á námsárum Ásmundar í Svíþjóð tekur hann ákvörðun um að hverfa frá hinni hefðbundnu skólasýn á gerð höggmynda og tileinkar sér persónulegri formskrift. Hann hafnar akademískum reglum og leggur áherslu á massann og línuna og einfaldar allt skraut og smáatriði. Verkið byggist á lóðréttum og láréttum kröftum og andstæðum milli spennu og hvíldar.

Haustið 1938 leitaði Ásgrímur Jónsson sér lækninga í þýska smábænum Reichenhall í Bæjaralandi, en þar var víðfrægt heilsuhæli fyrir astmasjúklinga. Þar dvaldi listamaðurinn fram á sumar 1939 en tókst jafnframt að endurnýja kynni við gömul átrúnaðargoð, Cézanne, Renoir og van Gogh, og skoða þau verk þeirra sem finna mátti í München. Í ævisögu sinni, Myndir og minningar, segir Ásgrímur: „Hreifst ég ákaflega af hinni þróttmiklu list þeirra og fannst mér ég skynja hana í miklu dýpra og skírara ljósi en nokkru sinni fyrr“ (bls. 184). Um framhaldið segir Björn Th. Björnsson í myndlistarsögu sinni: „Dró sú endurkynning vafalaust drýgstan skerf til þeirra miklu umbreytinga sem komu að fullu fram í málverki Ásgríms á Húsafelli sumarið 1941 og helguðu list hans næstu sjö árin.

Verkið er staðsett fyrir utan Iðnó.Verkið er tveggja metra hár skúlptúr úr bronsi og basalti. Verkið er bæði fígúratívt og abstrakt þar sem efri hluti verksins er hreinlega klöpp en sá neðri eftirlíking af líkama embættismanns í viðeigandi fatnaði, þ.e. jakkafötum með skjalatösku í hönd. Skjalataskan er nú á dögum táknræn fyrir skrifstofumann liðins tíma en verkið er táknmynd sem er í eðli sínu tímalaus. Embættismaðurinn virðist tiltölulega afslappaður, með aðra hönd í vasa, þrátt fyrir að hafa byrðar og ábyrgð heimsins á herðum sér. Hér hefur Magnús leikið sér bæði að ólíkum efnum og efnistökum og útkoman í senn kómísk og áhrifarík. Verkið stóð frá upphafi í garði fyrir aftan Hótel Borg, nánar tiltekið milli Lækjargötu og Pósthússtrætis, en hefur fengið mun sýnilegra heimili fyrir framan Iðnó. Flutningurinn átti sér stað árið 2012 fyrir tilstilli Listasafns Reykjavíkur til að gera verkið sýnilegra og Magnús sagði sjálfur um óþekkta embættismanninn við afhjúpunina fyrir framan Iðnó: „Nú er hann kominn af stallinum og niður á jörðina.“

Verkið er staðsett við Foldaskóla.Verkið er 360 sm hár skúlptúr á stöpli. Fold merkir jörð og orðið gná er hægt að túlka sem kona. Foldagná er því hægt að túlka sem móður náttúru sem gnæfir yfir og rís hátt, í þessu tilfelli hátt yfir nærliggjandi byggð. Þrátt fyrir hart og óþjálft efni er súlan í senn bæði hörð og mjúk. Skúlptúrinn er hefðbundinn að því leyti að listamaðurinn er „að fást við formin“ eins og hann orðar það sjálfur. „Ég tek að mér að draga fram í dagsljósið myndir faldnar í ákveðnu efni,“ og í tilfelli Foldagnár er efnið málmur. Miðbik verksins er vafningur sem er mjúkur að sjá, ólíkt efniviðnum, og allt að því brothættur. Áhorfandinn fær á tilfinninguna að þrátt fyrir styrk efnisins hafi listamaðurinn náð að kalla fram mýkt og sveigju.

Collection