Ásmundur Sveinsson

Erró

Kjarval

Kjarval málaði ýmist portrett að eigin frumkvæði, oft til að heiðra vini sína, eða hann málaði þau að beiðni einstaklinga eða félagasamtaka. Á síðari hluta sjötta áratugarins urðu portrettmyndir hans óhefðbundnari og tjáningarríkari en áður. Árið 1959 málaði hann þrjár portrettmyndir af sænska fræðimanninum Ivar Modéer, prófessor í norrænum fræðum við Uppsalaháskóla, sem hreifst mjög af Kjarval og verkum hans. Myndin af Ivar Modéer endurspeglar þá skoðun Kjarvals að portrett eigi ekki að líkjast ljósmynd, og síst af öllu að fegra fyrirsætu sína, en mikilvægt sé að verkið sýni persónueinkenni viðkomandi – án of mikillar alvöru. Hún er máluð með olíu á pappírsarkir sem límdar eru upp á striga og Kjarval málaði einnig að hluta til gullkant á strigann umhverfis arkirnar. Verkið er óhefðbundið og tjáningarríkt að allri gerð og liggur á mörkum þess að vera karikatúr (skopmynd). 

Snæfellsjökull eins og hann blasir við frá Reykjavík hafði löngum heillað Kjarval og fyrstu myndir hans af jöklinum eru frá því um 1910. Frá 1942 tók hann að venja komur sína á Snæfellsnes, en skömmu síðar festi hann kaup á jörðinni Einarslóni. Stórbrotin og hrjóstrug náttúra, kórónuð af Snæfellsjökli, varð kveikjan að stórum og mögnuðum landslagsverkum. Mörg þeirra fjalla um samspil lands og sjávar, þar sem jökullinn rís úr hafinu og ber við himin, en hafaldan brýtur á skerjum og strönd. 

Margir hafa litið á þessa furðulegu mannamynd sem hreina fantasíu, en staðreyndin er sú að hún mun eiga að vera af Ara Þorsteinssyni, leigubílstjóra, sem væntanlega hefur séð umað aka listamanninum milli staða. Enn og aftur fer listamaðurinn býsna nálægt skopmyndinni, jafnvel hinu gróteska, í því hvernig hann byggir upp andlitið með grófum doppum í hárauðum og sterkbláum litum. Frekari upplýsingar um Ara liggja ekki fyrir.

Þingvellir eru tengdir nafni Kjarvals órofa böndum en allt frá þvi um 1930 og allan feril sinn upp frá því kom hann þangað til að mála. Á síðari hluta sjötta áratugarins leitaði hann nýrra staða í nágrenni Þingvalla og málaði í Grafningi og á Hengilssvæðinu. Hann sló trönum sínum meðal annars niður í uppþornuðum árfarvegi í Grafningi, á látlausum stað sem við fyrstu sýn virðist ekki hafa upp á mikið að bjóða annað en grjót og rofabörð. Í þessum verkum er myndefni hans enn lágstemmdara en áður, fjölbreytileg form steinanna í moldinni og hinn smágeri gróður sem litkar jörðina. Forgrunnur myndanna er meginviðfangsefni hans en við sjónarrönd sést ýmist fjallið Skjaldbreiður eða Hengillinn. Skjaldbreiður hafði ávallt verið eitt af hans kærustu myndefnum og nú sýnir hann okkur fjallið á nýjan hátt í fjarlægð eins og það blasir við úr Grafningi.

Verkið Esjan í vorleysingum er óður til umbreytingarkrafts náttúrunnar, mögnuð symfónía blæbrigðaríkra en dempaðra litatóna. Form fjallsins er aukaatriði, formgerð verksins er nánast abstrakt og leiðir hugann að hinum náttúrutengdu abstraktverkum Svavars Guðnasonar. Hér fer Kjarval hamförum, hann gefur okkur enn nýja sýn á landið sem tjáir hugarástand hans og innlifun í náttúruna. Steingerður Guðmundsdóttir rithöfundur heimsótti Kjarval í vinnustofu hans haustið 1957 og sá Esjumyndirna. „Við augum blasir Esjan – eins og listamaðurinn sér hana, og festir á léreftið fimum höndum: klædd hvítum kjól dansar hún við goluna, sem þrýstir léttum kossi á enni hennar – í augsýn himinblámans. […] Að baki myndarinnar býr önnur Esja, gjörólík hinni fyrri, dökk yfirlitum þar sem fjallsbrúnin er eins og frosin músíkk. Það er líkast því að vorið sé í öðru auga listamannsins, en veturinn í hinu.“  Steingerður fékk síðar verkið Esjan í vorleysingu að gjöf frá listamanninum og skömmu fyrir andlát sitt gaf hún Kjarvalssafni verkið til minningar um Kjarval vin sinn.

Um 1945 tók Kjarval að venja komur sínar í Gálgahraun á Álftanesi. Hann kom þar margsinnis á næstu tveimur áratugum og málaði þar nokkurn fjölda verka. Í  Gálgahraunsmyndunum leggur Kjarval áherslu á nekt hraunsins og þau fjölbreytilegu, hvössu form sem þar er að finna, skreytt lággróðri. Einstaka sérkennilegir hraundrangar urðu honum einnig að yrkisefni. Hann átti sér að því er virðist eitt uppáhalds „stæði“ og málaði þar fjöldann allan af myndum. Meginmyndefni hans frá þessu sjónarhorni er fremur flatur hraunklettur og umhverfi hans en í forgrunni er oft hraunstrýta. Túlkun hans á myndefnum úr Gálgahrauni á þessu skeiði er fjölbreytileg. Nokkuð ber á verkum þar sem listamaðurinn bregður fyrir sig kúbísku myndmáli, sundurgreinir form jarðarinnar og túlkar hin fjölmörgu litbrigði er leynast í mosa og steinum.

Hinn 15. október 1955 varð Kjarval sjötugur og urðu margir til þess að heiðra hann. Listamanninum barst fjöldinn allur af afmæliskveðjum, símskeytum og ekki síst blómum. Kjarval hafði oft þann háttinn á að mála blóm sem honum bárust að gjöf og oft fór það svo að gefandi blómanna hlaut myndina að gjöf sem þakklætisvott fyrir blómin. Í blómauppstillingum sínum fer Kjarval ekki troðnar slóðir. Oftar kemur það fyrir að hann máli blómin inn í hugmyndaheim sinn en að hann sýni þau í raunsæju umhverfi, þótt þess séu einnig dæmi. Á sjötugsafmælinu barst honum meðal annars stór blómakarfa frá Bifreiðastöð Reykjavíkur. Þessi sending frá vinum hans á BSR varð honum efni í að minnsta kosti tvær stórar uppstillingar.  Blómakarfa frá BSR sem hér er sýnd er önnur þeirra.  Blómakarfan fyllir út í nær allan myndflötinn. Einfaldur bakgrunnur hennar býr yfir tvíræðni en hann má túlka hvort heldur er tví- eða þrívíðan. 

Snjór og gjá er vetrarmynd frá Þingvöllum þar sem Kjarval málaði svo oft. Hann  beitti markvisst þeirri aðferð að mála myndraðir; heimsótti sömu staði, eða stæði eins og hann kallaði það, aftur og aftur, og málaði þar á öllum tímum ársins og dagsins við öll hugsanleg veðurskilyrði, með það að markmiði að festa á léreft birtu og áhrif veðurs á tilteknum stað og á tilteknum tíma. Þannig gat hann sýnt fram á óendanlegan breytileika náttúrunnar, hvernig árstíðir, mismundandi birta og veður eru stöðugt að endurskapa hana. Þessu markmiði verður einungis náð með sífelldum endurtekningum, því hvert augnablik er sérstakt og kastar nýjum töfrum á umhverfi sitt. Kjarval hélt tryggð við myndefni sín á Þingvöllum svo lengi sem hann gat málað úti, en síðustu verk hans þaðan eru frá sjöunda áratugnum.

Collection

Work